De revival van de Letterpress
Letterpress is de populaire, Engelse benaming voor de ambachtelijke hoogdruktechniek. Daarbij worden houten of loden drukletters met de hand gezet en afgedrukt. De techniek geeft drukwerk een specifiek karakter: de afdruk laat namelijk een voelbaar reliëf achter in het papier – ‘moet’ in drukkersjargon – en de letters hebben een kraalrand, een wat onregelmatige contour door inkt die bij het aanbrengen op de zijkanten van de drukletter terechtkomt.
In de jaren 1980 verdween met de intrede van de computer de ambachtelijke zettechniek uit de grafische industrie. De laatste jaren is een heropleving aan de gang, die uit de Angelsaksische landen komt overgewaaid. De terugkeer past perfect in de algemene trend van herwaardering van vakmanschap en oude technieken. Ook het Industriemuseum draagt bij aan het borgen van dit immaterieel erfgoed. Met een historische drukkerij in werking en een actieve groep vrijwilligers zorgt het museum voor demonstraties van druktechnieken, het onderhoud van de historische drukmachines en de inventarisatie van de lettercollectie. In samenwerkingen met grafische scholen, talrijke workshops en projecten met kunstenaars-in-residentie krijgt de historische collectie nieuwe betekenis.
Zetwerk met houten letters op een galei in de historische drukkerij in het Industriemuseum.
Foto Martin Corlazzoli
Drukken met houten letters
Historische houten letters zijn vanwege hun grote formaat en creatieve vormgeving – ze waren immers bedoeld om de aandacht te trekken – erg dankbaar materiaal voor ontwerpers om vandaag mee aan de slag te gaan en zich te laten inspireren. Hoe gaat het drukken met houten letters nu juist in zijn werk?
1. Het begint met maken van een ontwerp en het kiezen van passende letters in de inventaris en in de letterkasten. De tekst wordt letter per letter tot regels gezet en opgemaakt op een galei, een houten of metalen plaat met opstaande randen.
2. Daarna worden de letters overgebracht in een insluitraam dat past op de drukpers. De drukvorm wordt volledig gevuld met de losse letters, spaties en vulwit (blokjes die de niet-drukkende delen opvullen).
3. De drukker maakt verschillende proefdrukken en brengt correcties aan. Door kleine variaties in de hoogte en eigenschappen hebben sommige letters meer druk nodig.
4. Aan de achterzijde van de drukvorm wordt papier of karton gekleefd op de letters die hoger moeten komen voor een gelijkmatige afdruk.
Foto’s Wannes Nimmegeers
5. De drukvorm wordt vastgezet in de cilinderpers, voorzien van de juiste hoeveelheid inkt en op het gewenste papier afgedrukt. Voor meerkleurig drukwerk wordt de drukvorm in verschillende delen gesplitst. Eerst wordt de dominante kleur op het papier gedrukt, meestal het zwart. Na een droogtijd volgt de tweede kleur en is de affiche klaar.
TypeFaces door resident Jan Vermandere
Van december 2024 tot juni 2025 werkte Jan Vermandere als kunstenaar in residentie in het drukatelier van het Industriemuseum. Hij liet zich inspireren door de historische collectie houten letters en maakte een nieuwe reeks typografische portretten: TypeFaces. Hij bevrijdt de letters van hun oorspronkelijke functie en zoekt in zijn composities de grenzen op van de leesbaarheid en herkenning van lettervormen. Als kijker zie je geen letters meer, maar gezichtsuitdrukkingen.
TypeFaces door Jan Vermandere, gemaakt met houten letters uit de collectie van het Industriemuseum,
te zien in de expo Typefaces van 11/07/2025 tot 22/02/2026. Foto Martin Corlazzoli
Als grafisch ontwerper heeft Jan een uitgesproken fascinatie voor het tactiele aspect van het drukken met houten letters. De versleten randen, krassen en oneffenheden door jarenlang gebruik maken deel uit van de letters. Het handmatige zetwerk en de toevallige imperfecties brengen een dynamiek in zijn composities, een spel dat mee de karakters van de gezichten bepaalt. In een video gemaakt voor de expo, vertelt Jan Vermandere meer over zijn werk als kunstenaar-in-residentie in het Industriemuseum.
Digitale revival lettertypes
Een heel andere manier om met historische drukletters te werken, is het maken van revivals voor digitaal gebruik. In 2024-2025 gingen zes studenten grafisch ontwerp (Jana Hoeckx, Axelle Hostyn, Julie Soete, Lut Van den Heuvel, Kato Van Nerom en Sofie Verbert) van LUCA School of Arts in Gent aan de slag met houten letters uit de museumcollectie. Ze bliezen de letters nieuw leven in door ze te digitaliseren en aan te passen aan de hedendaagse noden van visuele communicatie. Het maken van zo’n revival is de ideale leerschool voor letterontwerpers in spe. Eerst creëerden ze een zo goed mogelijke digitale kopie van de houten letters. Daarna ontwierpen de studenten elk twee eigen interpretaties of varianten.
Tijdens workshops in het drukatelier kiezen de studenten een lettertype dat hen aanspreekt,
leren ze de basis van het letterzetten en maken ze proefdrukken. Scans van deze afdrukken vormen
het vertrekpunt voor de digitale revivals. Foto Wannes Nimmegeers
Het ontwikkelen van volledig functionele lettertypes, bruikbaar op computer en in print, is een uitdagende taak. Zo zijn de houten letters slechts in één formaat beschikbaar en ontbreken er vaak letters en leestekens. Ook het programmeren van variabele lettergroottes, spatiëring en kerning, de afstand tussen de letters onderling, stelt hun ontwerpvaardigheden op de proef. Grafisch ontwerpers beschikken vandaag over meer lettertypes dan ooit tevoren. Toch blijven historische drukletters een belangrijke inspiratiebron. Ook het manuele werk tijdens de workshops in het drukatelier, was voor de studenten een boeiende leerschool.