Historiek van het maken en gebruik van houten letters
Drukken met hout kent een lange geschiedenis. Nog vóór de uitvinding van het drukken met losse loden letters door Gutenberg (rond 1450) wordt in Europa al zeker een halve eeuw gedrukt met houtblokken, in Azië zelfs al ruim een half decennium. Vakmensen snijden handmatig met guts en beitel prenten, speelkaarten, decoratieve initialen en hele pagina’s uit houten blokken.
Losse houten letters verschijnen pas in de 19e eeuw op grote schaal. Dat heeft te maken met de pre-industriële technieken voor hout- en metaalbewerking: er was aanvankelijk helemaal geen methode om grote hoeveelheden identieke letters te produceren in hout. Met metalen, zoals lood, kan dit wel door het te smelten en te gieten. Voor grote letters is de techniek van het lettergieten echter ongeschikt. Lood is zwaar en het gegoten metaal koelt niet gelijkmatig af op grote oppervlaktes, met als gevolg een hol en vaak broos oppervlak dat moeilijk af te drukken is.
Letters uit harde houtsoorten bieden een alternatief voor die grotere letterformaten, maar het is te arbeidsintensief om ze handmatig, met guts en beitel, te produceren. Mechanische gereedschappen brengen in de 19e eeuw de oplossing. In 1827 ontwikkelt Darius Wells de bovenfrees, die met meer precisie en snelheid hout kan snijden. William Leavenworth combineert deze uitvinding in 1834 met de pantograaf, om zo letters machinaal te kopiëren en te verschalen. Eenzelfde ontwerp kan nu in alle mogelijke formaten uitgefreesd worden. Enkel de hoekjes en kantjes moeten nog manueel worden bijgeschaafd.
Frees-pantograaf van het merk Lienhard, collectie Industriemuseum, V34368
Houten drukletters, gemaakt met frees-pantograaf, van het type Decorative, collectie Industriemuseum, V38039-022
Er worden ook andere methodes gebruikt om grote letterformaten te maken. Zo zijn er in de collectie van het Industriemuseum verschillende letters waarbij een letterbeeld in metaal is bevestigd op een houten blokje. Ook in linoleum worden letters uitgesneden en op hout bevestigd. James Edward Hamilton (Wisconsin, 1880) vindt bovendien de fineermethode uit, die goedkoper en sneller is dan het frezen in hardhout. In dunne lagen hout worden letters uitgesneden die daarna op houten blokken gelijmd worden. Vandaag huist in Hamiltons fabriek van houten letters en drukkerijmateriaal het Hamilton Wood Type and Printing Museum.
Het uitfrezen van het letterbeeld in hardhout blijkt wel de meest duurzame manier voor grote letters. Tot de jaren 1970 verloopt de industriële productie van houten letters op deze manier. Later leveren moderne technieken zoals de computergestuurde freesmachine en de 3D-printer eenvoudig en snel letters voor creatief en artistiek gebruik.
Drukletters uit metaal op hout van het type French Antique,
collectie Industriemuseum, V38040-012
Houten fantasieletter en afdruk van het lettertype Mansard Ornamented,
een ontwerp van de Amerikaan William H. Page uit 1879,
collectie Industriemuseum, V38041-024
Afficheletters op straat
Ook de groeiende vraag naar drukwerk is natuurlijk cruciaal voor de doorbraak van de houten letters. De industrialisering en commercialisering van de samenleving bevorderen vanaf het begin van de 19e eeuw de interesse in grote lettertypes voor reclames en affiches in het straatbeeld. Van de houten afficheletters bestaan naast cijfers, leestekens en ornamenten, vaak enkel kapitalen of hoofdletters.
Om hun ontwerp te doen opvallen gebruiken letterzetters verschillende lettertypes en -groottes door elkaar. Doorgaans wordt voor dit soort drukwerk een combinatie gebruikt van houten en loden letters, gedrukt in één of twee kleuren. Houten letters zijn echter groot en kostbaar. Om ruimte en geld te sparen, bestellen kleine drukkerijen vaak enkel de nodige letters voor een bepaalde opdracht, of gebruiken ze wat ze al in voorraad hebben. Andere drukkers gespecialiseerd in reclamedrukwerk beschikken dan weer over een indrukwekkend arsenaal aan decoratieve letters.
Het drukken van affiches met deze hoogdruktechniek wordt tot laat in de 20e eeuw toegepast, zeker voor affiches met een beperkte hoeveelheid tekst. Deze ‘hoogdruk’ krijgt vanaf midden 19e eeuw concurrentie van de steendruk of lithografie. Steendruk levert veelkleurige resultaten, maar blijkt uiteindelijk erg duur. Vaak wordt ook een combinatie van druktechnieken gebruikt.
Notarisaffiche die de openbare verkoop van meubels aankondigt te Ronse, 1944, collectie Industriemuseum, AF00796
Reclameaffiche voor Koffie Het Ideaal der Vlaanderen, ca. midden 20e eeuw, collectie Industriemuseum, AF00455-001
Belgische lettergieterijen
De productie van houten letters of wood type wordt in de Verenigde Staten geperfectioneerd, waardoor de Amerikaanse invloed onmiskenbaar is. Maar ook in Brussel vestigen zich in de 19e eeuw enkele belangrijke fabrikanten die de Belgische markt voorzien van drukletters: Vanderborght, Carabin-Schildknecht en Van Loey-Nouri. Zij gieten niet alleen loden letters, maar produceren ook biljetletters of afficheletters in hout. Begin 20e eeuw neemt Établissements Plantin als belangrijkste speler de markt over.
Om hun letters te verkopen aan drukkerijen, maken fabrikanten catalogi en affiches met letterproeven. Elk lettertype krijgt een nummer en specificaties zoals de letterhoogte, corpsgrootte en het aantal beschikbare letters. De drukker geeft bij zijn bestelling het gewenste aantal en formaat van de letters door.
Lettercatalogus Nos types pour affiches, Établissements Plantin, ca. 1911-1921,
collectie Industriemuseum, D05555 en D05555_040
Lettercatalogus Caractères et Cadres pour affiches, Fonderie typographique Carabin-Schildknecht, 1903.
Orgineel in de privécollectie van Patrick Goossens, digitale collectie Industriemuseum, D10646_020